familiegeschiedenis | Abrahams kinderen

Overzicht van de familiegeschiedenis en de scenes zoals deze in het boek worden beschreven.

scene	Plaats en periode	S of A: gebeurtenis en betrokkenen

X	Amsterdam mei 1940	S: Introductie Sophia met haar gezin, begin van de oorlog, gebulder kanonnen, Duitse bommenwerpers boven de stad, eerste luchtalarm, bom slaat in hoek Herengracht en Blauwburgwal, ravage in hele wijk, talrijke doden en gewonden. Naar Oost voor familieoverleg, introductie van haar broers.

X	Amsterdam augustus 1940	S: Opa David, zijn vaste rituelen, is boos over verbod ritueel slachten. Sophia denkt terug aan de koosjere wijn/huishouding, de zorg voor zieke moeder, armoede en haar huwelijk met Jan.
X	Amsterdam zaterdag 9 november 1940	A: is bij Leendert thuis, samen kijken zij naar de mars van de W.A. (zwart uniform) door de Jodenbreestraat en halen herinneringen op aan de verkiezingen van enkele jaren daarvoor, toen de N.S.B. de buurt werd uitgejaagd en zij hun twee propaganda auto’s moesten achterlaten omdat deze vakkundig waren gedemonteerd. ‘dat was in de jaren dat jij nog samen met oom Aron de brood-en banketbakkerij had, weet je nog? Voordat ik failliet ging, en kijk wat er nu van mij geworden is. Ik zit in diepe armoede, steun noemen zij dat, en ik kom er nooit meer uit.’ Crisisjaren, grote werkloosheid en armoede.
X	Amsterdam december 1940	A: introductie Aron, de gans, gezamenlijke maaltijd met gezin Leendert, praten over de situatie: Troepen N.S.B.ers trekken regelmatig de Jodenbuurt in om Joden lastig te vallen en hun spullen te stelen of te vernielen. Tijden donkere nachten en totale verduistering lopen er soms mensen de gracht in en verdrinken, verbod om zich tussen 24.00 en 4.00 uur buitenhuis te zijn., oom Aron depressief en opgenomen in Apeldoornsche Bos, gas en licht op rantsoen
X	Amsterdam begin 1941	S: met Jan en hun dochters naar de Burgerlijke Stand om registratieformulieren in orde te maken voor personen van geheel of gedeeltelijk joods bloed (kosten per formulier 1 gulden), zij halen haar vader op om mee te gaan. Slecht weer, zware sneeuwval. S: met Jan, hun dochters en Leendert met zijn gezin, ondanks kou en sneeuw, naar de olifanten kijken van het Circus dat in Carre optreed. De olifanten proberen met hun slurf de sneeuw op te vangen, de kinderen genieten.

X	Amsterdam zondag 9 t/m 11 februari 1941	A: ware veldslag op en om Rembrandtplein, dag daarvoor (zaterdag) tijdens oefenmars WA door Jodenbuurt al ongeregeldheden, caféhouders verplicht om bordjes te plaatsen, aansluitend gaat het schorem met gewapende SS via de Blauwbrug de Jodenbuurt in. Groep jonge mannen die maandags avonds, tijdens luchtalarm, een nieuwe aanval van groep WA mannen afslaat. Grote confrontatie met groep van 70 tot 80 man WA, gewapend met boksbeugels, ploertendoders en knuppels. Ook Leendert op straat met tafelpoot in zijn handen. Onverwacht hulp van potige kerels van Kattenburg en Jordaan. WA mannen op de vlucht gejaagd hun gewonden achterlatend, Duitse overvalwagen verschijnt, schijnwerpers lichten op en mitrailleurschoten klinken over het oude Waterlooplein.


	Amsterdam zaterdag 15 februari 1941	S: bij Sophia thuis: discussie opa David met zijn zonen en kleinzoon A over: wijk enkele dagen hermetisch afgesloten, bruggen opgehaald en bewaakte versperringen van prikkeldraad. Oproep Asscher voor bijeenkomst in Diamantbeurs, niemand gaat, over instellen Joodsche Raad en de persoon Asscher.
	Amsterdam zaterdag en zondag 22 en 23 februari 1941	A: Razzia’s van Grüne Polizei in Jodenbuurt als represaille voor de vechtpartij in ijssalon Koco, hoek v. Woustraat/Centuurbaan enkele dagen daarvoor. Alle bruggen weer opgehaald of bezet. Grijze auto’s met officieren op de treeplank, revolver in de hand en antisemitische liederen zingend. Tip Top theater leeg gesleurd, er wordt getrapt, geslagen en gescholden en er wordt in de lucht geschoten. Op zondag, tijdens de grote zondagsdrukte in Jodenbuurt, wederom een razzia.
	Amsterdam 28 februari 1941	S: opa David en zij krijgen bezoek van A, hij komt afscheid nemen, v.a. 1 maart wordt persoonsbewijs ingevoerd. Waar gaat hij naar toe? Hij heeft al afscheid genomen van Oom Aron en tante Lies. Zij praten verder o.a. over de staking (via buurman, dagen daarvoor, het door CPN opgesteld manifest “strijdt fier voor de vrijmaking van ons land!!!” en daarboven staat te lezen “stelt ook overal uw eisen voor verhoging van loon en steun”.) Tijdens de staking, die begint met trampersoneel, sluiten sympathisanten en arbeiders zich spontaan aan. Havenarbeiders roepen “blijf met jullie poten van onze Joden af”. Tranen lopen langs haar wangen van ontroering. Opa David benadrukt dat de enige hulp voor hen blijkbaar uitsluitend van gewone arbeiders komt. ‘van de hoge heren hoef je, zoals gewoonlijk, weer niets te verwachten, want die zorgen alleen voor zichzelf.’
	Amsterdam zaterdag 12 april 1941	S: op bezoek bij Leendert, ook Abraham met zijn vrouw, Jacob met Henriette en de meiden komen langs. Vrouwen praten in de keuken openhartig over Marianne ’s zwangerschap als de meiden even naar Rosalie en de kinderen gaan. In de kamer horen zij de mannen praten over o.a. ontslagen Joodse arbeiders en in beslag genomen bedrijven, de Joodse Raad en het zojuist verschenen Joodse Weekblad. Jacob verbijstert over bericht schrappen op lijst bloeddonoren. Begin uitreiking persoonsbewijzen in de Apollohal tot najaar 1941.
X	Hamburg zomer 1941	A: situatieschets aankomst in Hamburg, te werk gesteld in fabriek en op kamers bij familie Fisher. Het lijkt onmogelijk om naar Zweden te komen. Hij geeft zich uit als Spanjaard en spelt zijn naam met een Z i.p.v. een S.
X	Amsterdam zomer 1941	S: verhuizing naar Dijkstraat, eerste kennismaking met schoonfamilie, de eerste avond al soldatenlaarzen op de trap, angstig verstopt zij de meisjes in de diepe gangkast en wacht op wat komen gaat. De laarzen lopen door naar de volgende trap, naar de woning van haar schoonmoeder met haar dochters. Jan loopt naar boven om te zien wat er gebeurt. Twee zussen hebben hun ‘vriendjes’ meegenomen. Discussie van S met Jan ‘wat als mijn vader hier net de trap afgaat en hen tegen het lijf loopt? Als zij hem iets doen vermoord ik ze!’ Inmiddels een grote J gestempeld in de persoonsbewijzen van Joden.
	Amsterdam september 1941	S: op kraamvisite bij Marianne, wat een prachtige baby, zij heet Sophia. Henriette vertelt dat Jacob niet langer lid mag zijn van het koor, hij is daar verdrietig over. De meiden klagen bij haar erover dat zij nergens meer welkom zijn; bioscopen, bibliotheken, Artis, zwembad en sportclubs zijn voor Joden verboden.
	Amsterdam november 1941	S: kennismaken met oom Jacob, die met hulp van Aron, een plaats heeft gekregen op de, speciaal voor Joden ingerichte, markt op het Waterlooplein. ‘hoe gaat het nu met u oom Jacob?’ 14 juni 1941 overlijdt Anna van oom Jacob aan TBC, jaar eerder was zijn vrouw Sara plotseling gestorven. Hij is net hertrouwt.
X	Hamburg Kerst/Nieuwjaar 1941	A: de familie Fisher viert een sober Kerstmaal, het zijn fatsoenlijke mensen, maar het is veiliger als zij niet weten dat hij Joods is. Hij bedankt voor het stukje varkensvlees omdat hij daar ‘allergisch’ voor is. In zijn kamer denkt hij aan zijn familie, hoe zouden zij het maken?
X	Amsterdam januari 1942	S: hoogzwanger, op bezoek bij opa David. Gemeente heeft op vele punten vuurputten geplaatst i.v.m. met de strenge kou. Praten over joodse buurmannen van Aron en Leendert die ’s avonds van huis zijn gehaald, joodse mannen in de straten opgepakt en naar werkkampen zijn gestuurd en de aankondiging dat Joden uit omliggende gemeenten naar Amsterdam moeten verhuizen. Oom Benjamin en vrouw moeten Zandvoort uit, bij wie gaan zij wonen? ‘maar er zijn godzijdank wel weer wekelijkse carillon-concerten op de toren van de Zuiderkerk.’
	Amsterdam maart 1942	S: met haar dochters op bezoek bij broer Benjamin, bevalt spontaan van een jongen, noemt hem Benjamin. Zij blijft met haar kinderen een paar dagen logeren. Esther maakt voor de baby een bedje in de grote groene fauteuil, Jan fiets ’s avonds naar huis om te slapen en de volgende dag te werken, Jacob meldt zich de volgende avond om te vertellen dat zijn zoon is geboren, zij noemen hem David.
	Amsterdam zaterdag 2 mei 1942	S: sinds 1 mei verplicht tot het dragen van een Jodenster. Zij heeft grote moeite met de Davidster en zij is ontdaan over het verbod op sluiten van huwelijken tussen Joden en niet-Joden dat een paar maanden geleden is ingegaan. Een verbod op gemengde huwelijken en relaties, wat zou dat voor hun gaan betekenen? Leendert komt met vrouw en kinderen om haar met de kinderen op te halen. Zij gaan een stukje wandelen, voor het eerst met die Davidster op. Leendert vertelt haar over de ervaringen van oom Benjamin en tante Lena bij hun gedwongen vertrek uit Zandvoort op 23 maart j.l., ‘ zij proberen er het beste van te maken bij tante Lies thuis, ook hun zoon Ab is bij hen, het zijn lieve dappere mensen.’
	Hamburg mei 1942	A: vreselijke nachtmerrie over zijn tijd in Spanje, hij schreeuwt de hele boel bij elkaar totdat de heer Fisher op zijn kamerdeur klopt en hij wakker wordt.
X	Amsterdam 28 mei 1942	S: ’s Avonds leest Jan haar voor uit het Parool, een artikel over de Joodse Raad. Uitgebreid citaat Er komt abrupt een einde aan als er alweer soldatenlaarzen over de trap naar boven gaan. Jan verstopt het krantje snel onder het zitkussen van zijn stoel.
	Amsterdam 27 juni 1942	S: mag geen groente en fruit meer kopen in niet-joodse winkels, er is een volledig reisverbod voor Joden en Joden mogen niet meer vissen (neef Ies van Benjamin zou met Jan gaan vissen, ‘als je wat vangt in het IJ meenemen hoor!) Illegale radiozender Brandaris: ‘volgens Poolse regering zijn er sinds oktober 1939 door de Duitse honden 700.000 Joden vermoord. Zij zijn verbijsterd. ’s Avonds meldt de buurman dat zijn vrouw van haar nichtje op het kantoor van de Joodse Raad heeft gehoord dat de Joden zullen worden weggevoerd naar het Oosten.
	Amsterdam 13 en 14 juli 1942	Heinrich waarschuwt ’s avonds voor een grote razzia de volgende dag. Omdat opgeroepen Joden onvoldoende gehoor geven aan de oproep vindt er een grote razzia plaats omgeving Waterlooplein en Nieuwmarkt. Jan gaat met de fiets zijn zwagers af, die op hun beurt onmiddellijk anderen gaan waarschuwen.
	Amsterdam juli 1942	S: mag zich na 8 uur ’s avonds niet meer op straat (of balkon) bevinden, het is voor Joden verboden om zich in de woning van niet-Joden op te houden (haar vader en familie mogen niet meer komen), er mag geen gebruik worden gemaakt van openbaar vervoer en ook fietsen is verboden, betreden van niet-Joodse zaken uitsluitend tussen 15-17 uur (alles op de bon, dus weinig over om die tijd!) Jan moet de boodschappen doen. Ies van Benjamin, Anna oudste dochter van Abraham en David van Samuel op transport gesteld. ‘De Rotterdammer’ meldt via de radio: ‘wat nu gebeurt is geen roof en plunderij meer, het is niet meer uitsluitend wegvoering om ruimte voor Duitsers in Nederland te maken; het is zelfs geen gedwongen opeenhoping van Joden in Oost-Europa. Het is een bewuste poging tot uitroeiing; het is een bewuste poging tot moord op weerlozen.’

X	Hamburg augustus 1942	A: introductie familie Fisher, hij woont daar inmiddels ruim een jaar, hij komt niet weg uit Hamburg, verzoek aan A om voor vrouw en dochter te zorgen
	Amsterdam Weekend 5 en 6 september 1942	Begin nachtelijke razzia’s, gehele joodse gezinnen worden door Duitse politie en Nederlandse Ordepolitie uit hun woningen weggesleept. De dag erna (zondag) Manifestatie van de Stichting ‘Nationaal Zangfeest’ door 4000 zangers en 200 musici op de Dam.
	Amsterdam september 1942	S: opa David vertelt zijn zoons en dochter dat hij een verzoek heeft ingediend om als half Joods te worden geregistreerd, hij hoopt daarmee zijn kinderen en kleinkinderen vrijgesteld te krijgen voor transport naar het Oosten. Zij praten over hun ongerustheid: Joden worden ’s avonds door Duitse Politie en Nederlandse Ordepolitie van huis gehaald, deuren worden ingetrapt en families naar buiten gesleept. Leendert mag niet meer werken via de Werkverschaffing nu hij niet mag reizen en mag verblijven met niet-Joden. Gemengd gehuwden moeten zich melden voor registratie. Aron krijgt een Sperre omdat hij op de Joodse markt op het Waterlooplein staat. Elisabeth, vrouw van oom Aron op transport, oom Benjamin blijft met tante Lena in haar woning achter. De communistische buurman bracht ‘De Wervelwind’ langs: ‘ reeds zijn in Polen 700.000 Joden vermoord, nu worden ook de Joden uit West-Europa met treinen vol tegelijk in deze moordkuil geworpen. Etc, zie citaat. In de Jodenbuurt gaat het verhaal rond over een briefkaart met de tekst: ‘alles in orde, het werk niet zwaar en het eten redelijk,’ ondertekend door ‘Blinde Maupie’

X	Amsterdam 4 oktober 1942	S: Aron staat al heel vroeg aan de deur; ‘Leendert, Marianne en de kinderen zijn gisteravond opgehaald’, zij er helemaal ontdaan van. Zij moeten hun vader en broers inlichting en zij besluiten samen eerst naar hun vader te gaan. Voor de deur ontmoeten zij Jacob en Benjamin die net naar binnen willen gaan om hun vader te vertellen van het weghalen van Abraham met zijn vrouw Rachel en dochter Rosette.
X	Hamburg oktober 1942	A: droomt dat hij ventje van de Hitlerjugend vermoord. Luchtalarm, hij brengt Renate en haar moeder midden in de nacht naar de schuilkelder. Hij denkt aan de eerste keer dat dit gebeurde, toen hij het bordje ‘verboden voor Joden’ bij de ingang zag, was hij onwillekeurig blijven staan. De heer Fisher had zijn gezin en hem de schuilkelder ingeleid.
	Amsterdam november 1942	S: om half zeven ’s avonds staan Rachel, Kitty en Beppie voor de deur, als zij haar zien beginnen zij alle drie te huilen:’ tante, pappa en mamma zijn met Sara en Davy weggehaald. Wij kwamen thuis van ons werk en wij mogen het huis niet meer in van een politieagent in de straat.’ Parool meldt: ‘Nederlandse regering in Londen waarschuwt tegen de aankoop van uitreisvergunningen t.b.v. Joden i.v.m. deviezenblokkade tegen Duitsland.’
	Amsterdam 17 december 1942	S: Radio Oranje: verklaring van de geallieerden. De buurman komt met Jan praten. Zij wil het niet horen en gaat bij de kinderen kijken. Haar nichtje Rachel leest de kleintjes voor op bed en ook Kitty en Beppie luisteren aandachtig. Buurman vertelt dat de kinderen van zijn broer zijn uitgenodigd voor een groot Kerstfeest in Bellevue, georganiseerd door Winterhulp.
	Amsterdam Zondag na de Kerst 1942	S: Jan (enige die mag reizen) komt al snel terug, Centraal Station grote problemen door aanhangers voetbalteam, politie treedt gewapend op. Bezoek aan oom Aron in Apeldoornsche Bos moet weekje uitgesteld worden.
	Hamburg Oudejaarsavond 1942	A: heeft de avond met mevrouw Fisher en Renate doorgebracht. Mevrouw speelde piano met Renate en zij bood hem om twaalf uur een piepklein glaasje port aan. Zij proosten op het nieuwe jaar en de behouden terugkomst van haar man. Hij huilt zichzelf in slaap die nacht.
	Amsterdam 19 januari 1943	S: buurvrouw geheel overstuur: haar broer en zijn Joodse collega’s uit hun werk weggehaald van de Gem. Werkinrichting voor Blinden aan de Amsteldijk. Toen zij hem s’ avonds kwam ophalen bleek iedereen verdwenen.
	Amsterdam eind januari 1943	S: buurman meldt dat nichtje vertelde dat alle patiënten van het Apeldoornsche Bos zijn weggehaald in de nacht van vrijdag op zaterdag (22 en 23), zij wil het niet aan haar vader vertellen zegt zij tegen Aron. Aron zal het oom Jacob vertellen en oom Benjamin. Zij praten over oom Benjamin en tante Lena die de woning van oom Aron moesten verlaten, zij wonen nu bij broer Benjamin en zijn gezin. De kleine slaapkamer van neef Ies is nu hun domein.
X	Amsterdam 9 februari 1943	S: tijdens een bezoek aan de huisarts hoort zij praten over het leeghalen van het oudemannenhuis van de PIG waar haar vader woont. Zij gaat er in paniek met haar dochtertje naar toe, maar zij is te laat
	Hamburg Eind februari 1943	A: Stalingrad is gevallen, maar er is nog steeds geen nieuws over meneer Fisher, zijn vrouw en dochter zijn bezorgd en hij probeert voor hen informatie in te winnen. Zodra de heer Fisher thuis is, wil hij proberen toch naar Zweden te komen.
	Amsterdam 10 maart 1943	S: bij Aron op de markt staat opeens oom Benjamin, ook oom Jacob voegt zich bij hen. Oom Benjamin vertelt dat hun broer met zijn gezin gisteravond zijn weggehaald. Tante Lena is helemaal overstuur, maar hij is komen lopen om het hen persoonlijk te vertellen. Anderen voegen zich bij hen met de nodige verhalen, een man vertelt over het wilde dieren transport vanuit Den Haag naar Artis i.v.m. mogelijk oorlogsgevaar. Er worden bittere opmerkingen gemaakt.
	Amsterdam Eind maart 1943	S: de meisjes komen thuis van een bezoek aan de Joodse Raad waar zij om bericht hebben gevraagd over hun ouders, er is geen bericht. Zij vertellen dat er een aanslag is gepleegd op het Bevolkingsregister aan de Plantage Kerklaan, het gebouw is grotendeels verwoest. Enkele dagen later is bekend dat de Duitse overheid f 10.000,- uitlooft voor aanwijzing van de daders.
	Hamburg Eind maart 1943	A: mevrouw Fisher klopt op zijn deur om hem uit zijn nachtmerrie te halen. De volgende ochtend vertelt Renate hem lachend dat hij in zijn moedertaal droomt. Het angstzweet breekt hem uit, maar hij blijkt Spaanse woorden te hebben geschreeuwd.
X	Amsterdam 2 april 1943	S: soldatenlaarzen op de trap, blijven voor hun deur staan, ‘aufmachen schnell’, de meisjes schieten met de kleintjes vlug in de diepe kast. Zij komen Rachel halen. Het hele huis wordt doorzocht en uiteindelijk moet ook de kastdeur open. S heeft zich met haar 152 cm lengte voor de kastdeur gezet en weigert opzij te gaan. Rachel komt opeens uit de gangkast ‘tante, ik kan beter gaan, ik wil u en de kleintjes niet in gevaar brengen.’ De volgende dag blijken ook oom Benjamin en tante Lena te zijn weggehaald uit de woning van broer Benjamin, waar zij waren achtergebleven.
	Amsterdam 15 april 1943	Oom Jacob met zijn gezin weggehaald
	Amsterdam 2 mei 1943	S: gedurende de nacht hevig afweergeschut. De kinderen zijn bang. Midden in de nacht is een vliegtuig brandend neergestort in de Regulierdwarsstraat achter het Carlton Hotel. Er volgen explosies. Brandweerkorpsen uit andere plaatsen schieten te hulp. Er vallen doden en gewonden. De volgende dag, rond 5 uur middag, weer luchtalarm, verschillende vliegtuigen storten neer. Weer vallen er doden en gewonden.
	Amsterdam 20 mei 1943	S: bericht dat de nog in Amsterdam wonende Joden zich moeten melden bij de kazerne aan de Polderweg, het is verboden voor Joden om in Amsterdam te verblijven. Gemengd gehuwden hebben de keus tussen sterilisatie of deportatie. Oproep wordt massaal genegeerd.
X	Amsterdam 26 mei 1943	S: Beppie en Kitty worden weggehaald, als de Grüne Polizei komt voor Kitty, besluit Beppie met haar mee te gaan. S’ middags worden de gemengd gehuwden weggehaald uit de Dijkstraat, ook S. De kinderen blijven huilend achter op straat tot een buurvrouw ze haar woning intrekt.
X	Westerbork Eind mei 1943	S: ondergebracht in barak, naastgelegen barak zitten Aron met zijn gezin en haar broer Abraham met zijn vrouw. Abraham is geheel grijs geworden. Aan de andere kant twee barakken verder zitten Beppie en Kitty. Zij moeten zich officieel inschrijven in het bevolkingsregister van de Drentse gemeente. .
X	Westerbork Begin juni 1943	S: neemt afscheid van Beppie en Kitty en van Aron met zijn gezin aan de Boulevard de Misère. Haar broer Abraham vertelt haar over haar familieleden, broers en ooms met hun gezinnen, die hij allemaal heeft zien komen en gaan hier in Westerbork. Zij staat snikkend in zijn armen.
	Westerbork Juni en juli 1943	S: hard werken, haar hoogzwangere buurvrouw smokkelt aardappels mee vanuit de keuken, samen zorgen voor het driejarige zoontje van de buurvrouw. De buurvrouw bevalt in het kamp ziekenhuis van een gezonde zoon, zij noemt hem Saul, naar de eerste Joodse koning. S spreekt haar daarop aan: ’dat kun je dat kind toch niet aandoen? Saul! Hoe kom je erbij!’
	Hamburg 24 juli tot 3 augustus 1943	A: Bombardementen Hamburg door de Britten ‘operatie Gomorrha’ start op 24 juli 1943 en het offensief duurt tot 3 augustus. In de nacht van 24 juli worden er bijna 100.000 brandbommen afgegooid. Eerst bommenlading van explosieve luchtmijnen die daken wegrukten en vensters lieten springen, gevolgd door brandbommen en brisantbommen om alles in brand te steken en zoveel schade te veroorzaken. Er ontstonden hele vuurstormen en door gebruik van bommen met tijdsontsteking was blussen moeilijk, men wist niet wanneer bommen zouden ontploffen. Door deze techniek en de weersomstandigheden, droge zomerlucht en warme temperaturen, ontstond een ware vuurstorm. Officiële cijfers voor die nacht: 18.474 doden Brand woedde nog dagen door. In de nacht van 29 op 30 juli vallen in de wijk Barmbek minstens 10.000 doden. De helft van alle woonruimten wordt verwoest; circa 277.000 woningen. De Britten spreken voortaan over het Hamburgeniseren van Duitse steden.
	Amsterdam 30 juli 1943	S: komt, samen met enkele buurvrouwen, terug in Amsterdam, hoofd geschoren met een doek om haar hoofd gebonden. Zij draagt het buurjongetje van drie, zijn moeder draagt het pasgeboren kind. Voordat zij naar huis mogen moeten zij zich eerst laten registreren bij het bevolkingsregister. Daarna staan komen zij terug op de Nieuwmarkt. Hartverscheurende taferelen van mannen en kinderen die hun vrouw en moeder weerzien. Haar dochter roept blij: ‘mamma!’ maar rent dan vlug in de armen van Jan. Jan heeft de radio moeten inleveren, informatie krijgt hij alleen nog via zijn communistische buurman Willem.
	Hamburg Eerste dagen augustus 1943	A: stad staat in brand, de mensen komen massaal om door verstikking in de schuilkelders. Hij weet zich met Renate en haar moeder in leven te houden. Het bovenhuis is grotendeels verwoest, zijn kamer in het souterrain is ongeschonden en de woonverdieping is flink beschadigd, maar gelukkig niet onbewoonbaar. Hij biedt Renate zijn kamer aan, het souterrain lijkt de veiligste plek, maar zij wil er niets van weten. Zij gaat slapen in de kleine eetkamer naast de keuken.
	Amsterdam Begin oktober 1943	S: zij hoort Jan snikken terug in de woonkamer als zij ’s avonds de kinderen in slaap heeft gezongen. Hij veegt snel de tranen van wangen als zij de kamer binnenkomst. Zij ziet dat hij het Parool snel onder het kussen van zijn stoel duwt, zodat zij het niet zal zien.
	Amsterdam Oktober 1943	S: radio Oranje: Premier Gerbrandy keek terug op de wegvoering van de laatste Joden uit Amsterdam. Zij volgen, zei hij, hun broeders naar de ‘slavernij’. Het was tragisch, voegde hij eraan toe, dat de Joodse Raad had meegewerkt aan deze ‘verbanning’. Communistische buurman dat hiervan verslag. ‘Asscher en Cohen ook? Eindelijk gerechtigheid, eindelijk komt dat schorem zelf aan de beurt!’
	Amsterdam 4 december 1943	S: Jan gaat met de meisjes kijken naar de feestelijke intocht van St. Nicolaas, die op de Dam wordt ontvangen door wethouder Smit. S gaat niet mee, haar gedachten gaan naar de kinderen van haar broers, herinneringen aan eerdere intochten jaren geleden, herinneringen aan de lekkernijen die Jacob dan vanaf de bakkerij rondbracht voor de kinderen. Toetten met chocoladevegen. Hoe zou het met ze gaan?
	Amsterdam 26 maart 1944	S: het bombardement van de havenwerken van IJmuiden dreunt over de stad. Het Ajax-Stadion tijdens de kampioenschapswedstrijd van de Amsterdamse voetbalclub ‘De Volewijckers tegen Heerenveen’ op last van de Duitse overheid ontruimd. Jans broer Henk komt mopperend daarover tegen zijn zuster over de trap naar zijn moeder boven.
	Amsterdam Juni 1944	S: Parool meldt: ‘D-day, grootscheepse invasie van geallieerden op de kusten van Normandië’. Er heerst een opgewonden stemming in de stad. Bioscopen en cafés stromen leeg, winkels verkopen nog tot laat in de avond levensmiddelen. S begint hoop te krijgen op een weerzien met haar familie.
	Amsterdam Zomer 1944	S: illegale pers bericht, op basis van mededelingen van de geallieerden, dat in Auschwitz dagelijks Joden per trein arriveerden om met zesduizend tegelijk te worden vergast en daarna in een van de vier crematoria te worden verbrand. Berichten in de internationale pers: ‘uitroeiingskampen, circa 1.750.000 Joden vermoord, waarvan 100.000 Nederlandse Joden. S wil het niet geloven, haar broers zijn sterk en harde werkers. Zij weet zeker dat er familieleden doorheen weten te komen, die komen terug.
	Amsterdam September 1944	S: Duitse instanties ontruimen op grote schaal hun bureaus en bezette gebouwen, en verlaten de stad. Ook veel Nationaal Socialisten verlaten de stad. De Duitse Weermacht vorder langs de wegen auto’s, vrachtwagens en fietsen, fietsenstallingen worden leeggehaald. Razzia’s in verschillende stadsgedeelten door Grüne Polizei op mannelijke personen tussen 16 en 50 jaar. Jan komt gelukkig veilig thuis van zijn werk. Spoorwegstaking door de Nederlandse regering in Londen uitgeroepen. ‘Dat hadden ze moeten doen om de Joden transporten tegen te houden, maar nee, toen reden die treinen gewoon.’
	Amsterdam Oktober 1944	S: er kan alleen nog worden gekookt en verwarmd met gas tussen 12-13 uur en van 15.00-17.30 uur. Tramverkeer stil gelegd, maar daar mocht zij toch al geen gebruik van maken.
	Amsterdam December 1944	S: broodrantsoen verlaagd tot 1000 gram per week. Eerste sterfgevallen als gevolg van honger. Gevallen van tyfus worden gemeld. Het is koud en iedereen heeft honger. S haalt de huilende Jopie van de straat en geeft hem haar boterham.
	Amsterdam Januari 1945	S: Mannen tussen 16-40 jaar verplicht zich voor de Arbeidsinzet. Het melding bureau voor arbeidsinzet (De Spiegelschool) in de Marnixstraat door middel van springstoffen geheel verwoest. Voor de school worden de dag erna 6 mannen doodgeschoten als represaille. Wegens gebrek aan aardappelen worden suikerbieten uitgegeven. Het broodrantsoen per week van 1000 gram op 500 gram gesteld.
	Amsterdam Februari 1945	S: dodelijke ongelukken door ondeskundig houtslopen in leegstaande woningen o.a. Rapenburgerstraat en Oude Schans, er vallen doden en gewonden. Zuiderkerk doet dienst als lijkenhuis i.v.m. overbezetting in de lijkenhuizen.
X	Hamburg begin 1945 ???	A: probeert werk te vinden om aan eten te komen. koehandel drank en sigaretten voor vrouwentransport naar Zweden.
	Amsterdam Maart 1945	S: kleine Jopie is een van die vijfhonderd kinderen, die op initiatief van Texels burgemeester, voor voeding en verzorging naar Texel overgebracht. Zijn kleine broertje is een paar weken eerder overleden. Zijn moeder heeft het met haar vijf kinderen erg moeilijk. Jan komt terug van een paar dagen voedselruilen, hij heeft hun trouwringen moeten ruilen, en hij heeft moeten schuilen in een slootje waar hij een fuik vond met palingen. Hij heeft er twee meegenomen, die kronkelend op een bord in de keukenkast gelegd. De kinderen gillen dat er een slang in de kast ligt, zij hebben nog nooit een aal gezien. 36 mensen in het Weteringplantsoen aan de Weteringschans door Duitsers doodgeschoten. Voorbijgangers gedwongen ooggetuige te zijn.
	Amsterdam April 1945	S: door uitvallen elektrische stroom wordt voedselverstrekking door Centrale Keukens geheel stopgezet. Broodrantsoen vastgesteld op 400 gram per week.
	Amsterdam Mei 1945	S: grote vreugde in de stad, bevrijd, schoonzusters komen geschoren thuis, bloedige botsing op de Dam tussen leden S.S. en Nederlandse Binnenlandse Strijdkrachten. 19 doden en vele gewonden. Grote intocht van de Canadese troepen.
	Amsterdam Juli 1945	S: de Nieuwe Amsterdammer gaat Jan halen, daarin een lijst met 430 namen van overlevenden van Theresia Stad, familieleden staan er niet bij. Bij het Bureau Joodse Zaken, Nieuwe Doelenstraat 13, verzoeken om informatie indienen. Alleen naaste familie, geldt niet voor ooms, tantes, neven en nichten. In de kranten verschijnen vele overlijdensberichten.
	Amsterdam 1945	S: Met Jan gaat zij de adressen af van haar familie in de hoop op hun terugkeer, vraagt bij buren, woningen van haar broers zijn allemaal, kort na hun vertrek, gepulst. Rootje keert terug in Amsterdam en staat opeens voor haar neus.
	Amsterdam 17 september 1945	S: met een beetje surrogaat koffie bij de radio, kinderen liggen in bed. Toespraak KVP minister Van Schaik voor het personeel van de NS in de Haagse Houtrusthallen: ‘ met uw treinen werden de ongelukkige slachtoffers naar de concentratiekampen gebracht. In uw harten was opstand. Toch hebt ge het gedaan, dat strekt U tot eer, het was de plicht die de Nederlandse regering van u eiste, omdat het spoorwegbedrijf ook een der pijlers is waarop het economische leven van het Nederlandse Volk steunt en dat niet vroegtijdig in de waagschaal mocht worden gesteld. ‘Godverdomme, dat tuig in Londen heeft gewoon opdracht gegeven om die treinen te laten rijden om alle Joden af te voeren! Hoor je wat hij zegt, Economische pijler. Dus zij hebben er nog aan verdient ook! Wat een schorem die regering, hoog en droog in Londen en dan geld verdienen aan het wegvoeren van zo’n honderdduizend van hun eigen mensen, bejaarden, kleine kinderen.’ Tranen lopen over zijn wangen.
		een circulaire onder Joden, zodat opnieuw een register kan worden samengesteld. S weigert medewerking.

	Amsterdam 1946	A: komt per trein terug in Amsterdam, hij gaat de bekende adressen af. Hij vindt niemand, hij vraagt aan buren om informatie. Hij doet navraag naar S, hij doet navraag in de buurt. Hij loopt in verbijstering de leeggehaalde en gehavende wijk door, bij de Snoge blijft hij staan en denkt terug aan de diensten die hij met de mannen van zijn familie bijwoonde. Met elkaar bezetten zij een hele bank. Hij ziet hun gezichten; opa met zijn compehero de banke neef Jacob, zijn ooms Abraham, Benjamin, Jacob, Aron en Leendert, zijn pleegvader oudoom Aron, en oudoom Jacob met zijn zoons. De volgende dag neemt hij de trein naar Hamburg, want er is helemaal niemand meer!
	Hamburg 1948	A: zit gespannen bij de radio te luisteren naar de stemming in de VN over de resolutie tot het stichten van de staat Israël. Hij probeert zijn tranen binnen te houden wanneer de geboorte van de staat Israël een feit is. Nu is er dan eindelijk een plek waar je als Jood altijd terecht kunt, waar je Jood mag zijn. Hij is getrouwd met Renate.
	Amsterdam 1946-1950	S: Opsporingsverzoeken verliepen via Rode Kruis, afdeling vermiste Joodse personen of het afwikkelingsbureau Concentratiekampen. Het antwoord was meestal: ‘aangezien wij van of omtrent hen geen enkel bericht meer ontvingen, moeten wij op grond van onze ervaringen, helaas aannemen dat de mogelijkheid van hun terugkeer naar Nederland wel zeer gering is.’ Bekendmaking, aangifte van overlijden, door ministerie van Justitie v.a. 1949 in de Staatscourant. Uitsluitend directe familie kan worden nagevraagd, bericht van overledenen wanneer dat informatie beschikbaar komt, bericht over overlevenden kan niet worden verstrekt i.v.m. de privacy. Het is daardoor extra moeilijk om overlevenden terug te vinden. In het kader van de wederopbouw worden ook Joden verwend met een fictieve aanslag van de belastingen voor wat zij verdiend zouden kunnen hebben.

	Amsterdam 12 oktober 1958	Brief Jan i.z. claims huisraad (JOKOS) zwagers: “U vraagt mij gedocumenteerd bewijs te leveren voor het leeghalen van de woningen van mijn zwagers, maar dat kan ik u niet leveren want je kreeg bewijsje voor het stelen van de huisraad. Mijn vrouw werd zelf op 26 mei 1943 naar Westerbork getransporteerd. Een paar dagen later kwam een smid van het Markenplein, in gezelschap van een paar SD mannen, met een bos sleutels om mijn woning open te maken. Ik was zelf thuis met mijn kinderen, zodat de voorstelling niet door kon gaan. Ik weet niet hoe ik officieel bewijs kan leveren voor het leeghalen van de woningen van mijn zwagers, maar als zij al probeerden om inboedels van gemengd gehuwden weg te halen, dan kunt u er zeker van zijn dat de inboedels van weggehaald Joden zeker werden opgehaald.”